CHƯƠNG TRÌNH KHỞI NGHIỆP THỤY SĨ Swiss Ep

Từ những năm 2010, thuật ngữ “môi trường kinh doanh” dần được thay thế bằng thuật ngữ “hệ sinh thái khởi nghiệp”, và sau này là “hệ sinh thái đổi mới sáng tạo” (hay khởi nghiệp đổi mới sáng tạo).

Kiến tạo môi trường kinh doanh chú trọng tới việc xác lập các điều kiện được cho là lý tưởng cho hoạt động kinh doanh. Những người kiến tạo môi trường kinh doanh tin tưởng rằng với những điều kiện lý tưởng này, thành tựu kinh doanh sẽ xuất hiện.

Với hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, những người kiến tạo tin rằng hoạt động kinh doanh vẫn luôn hình thành và phát triển dù có hay không những nỗ lực tạo tác các điều kiện thuận lợi. Ưu tiên của phát triển hệ sinh thái không dừng ở việc hình thành và hiện diện của đầy đủ các thành tố mà quan trọng hơn là thúc đẩy liên kết và hợp tác giữa thành tố. Các thành tố trong hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo có thể chia thành các nhóm lớn: người khởi nghiệp, nhà đổi mới sáng tạo, nhà sáng lập và nhóm/doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo; chính quyền và cơ quan quản lý nhà nước; các tập đoàn; các cơ sở đào tạo và viện trường nghiên cứu; các tổ chức trung gian hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo (vườn ươm, chương trình tăng tốc kinh doanh, cộng đồng cố vấn khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, các đơn vị tư vấn và đào tạo kỹ năng..); nhà đầu tư cá nhân và quỹ đầu tư mạo hiểm; và các chương trình quốc tế hỗ trợ phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Hệ sinh thái hướng tới mục tiêu tạo ra các dự án và doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo thành công – tạo thêm việc làm mới và huy động được vốn đầu tư cho phát triển, mở rộng kinh doanh.

Rất khó để xác định một công thức hợp tác giữa các thành tố trong hệ sinh thái đảm bảo thành công cho mọi mô hình kinh doanh khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Bối cảnh địa kinh tế-chính trị, tiến bộ khoa học công nghệ ngày nay thay đổi rất mau chóng. Cùng với đó là lượng lớn thông tin dữ liệu phải xử lý đang tăng lên mỗi ngày càng khiến cho việc ra quyết định kinh doanh thách thức hơn. Giải quyết vấn đề trong các tình huống không thể định trước trở thành kỹ năng quan trọng của nhà lãnh đạo trong thế giới VUCA.[2] Ở hoàn cảnh này, công việc của hệ sinh thái là mau chóng xác lập hợp tác giữa các thành tố, triển khai hoạt động, đo lường kết quả, rồi điều chỉnh hay thậm chí là xóa bỏ hợp tác hiện có để hình thành hợp tác mới. Bên cạnh yếu tố thời gian, thì tiêu tốn nguồn lực (rõ ràng nhất là nguồn lực tài chính) ở mức thấp nhất có thể là tiêu chí quan trọng phản ánh chất lượng của hệ sinh thái.

Chẳng hạn, khi hỗ trợ một doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo gọi vốn đầu tư để mở rộng thị trường, rất khó để xác quyết vị cố vấn khởi nghiệp nào và nhà đầu tư nào là phù hợp. Những gì mà một hệ sinh thái chất lượng có thể mang đến cho doanh nghiệp này là nhiều cơ hội lựa chọn cố vấn cũng như tiếp xúc và trình bày kế hoạch phát triển kinh doanh với các nhà đầu tư. Điều kiện tiếp cận những cơ hội này tốt nhất là công bằng giữa các nhà sáng lập, không phân biệt giới tính, tuổi tác, ngành nghề hay bằng cấp.

Hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo đa dạng các thành tố. Mỗi tổ chức và cá nhân trong hệ sinh thái lại theo đuổi mục tiêu và có động lực của riêng mình. Bởi thế, hệ sinh thái cần tổ chức và định hướng các thành tố phối hợp nhịp nhàng (nhằm tối ưu chi phí nguồn lực cho các nỗ lực hợp tác) theo một định hướng chung. Để làm được việc này, nhất thiết phải có sự thấu hiểu và ủng hộ từ cấp lãnh đạo cao nhất của địa phương.

Phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo đòi hỏi tầm nhìn phát triển dài hạn 10 năm, hay thậm chí 20 năm (Brad Feld, 2012)[iv]. Không chỉ là viễn kiến 20 năm cho những hành động vào lúc này mà mỗi quyết định phát triển tiếp theo trong hệ sinh thái đều hướng tới kết quả tác động của 10 năm hay 20 năm sau đó (Brad Feld & Ian Hathaway, 2020)[v]. Tinh thần khởi nghiệp mạnh mẽ – thể hiện qua khát vọng tạo giá trị tốt đẹp và sẵn sàng đối diện với bất trắc – từ những người lãnh đạo là động lực và nguồn năng lượng thúc đẩy hệ sinh thái bền bỉ tiến về phía trước.

Trước khi đòi hỏi sự thấu hiểu và ủng hộ từ lãnh đạo địa phương, câu hỏi cần trả lời là: vì sao nhà lãnh đạo nên quan tâm tới phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo? Ưu tiên hàng đầu của các nhà lãnh đạo là phát triển kinh tế-xã hội của địa phương. Muốn thế, các mô hình kinh doanh sáng tạo cần liên tục xuất hiện để khai thác những lợi thế kinh tế cạnh tranh của địa phương. Cách tiếp cận hệ sinh thái với mục tiêu thúc đẩy hình thành kết hợp đa dạng các thành tố để tạo ra thật nhiều mô hinh kinh doanh sáng tạo qua quá trình thử-sai với nguồn lực tiêu hao thấp nhất là câu trả lời rất đáng quan tâm.

Như thế, phát triển hệ sinh thái gắn liền với đặc trưng kinh tế-văn hóa-xã hội địa phương. Đặc tính này thể hiện rõ nét qua thực tiễn các báo cáo quốc tế đánh giá mức độ phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo – như Startup Genome[3] hay Startup Blink[4] – luôn đưa ra xếp hạng theo thành phố mà không phải quốc gia.

Để kiến thiết và thúc đẩy hợp tác giữa các thành tố trong hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, các quốc gia phát triển như tại Hoa Kỳ, Nhật Bản (Dũng, 2018)[vi], Thụy Sĩ (Dũng & Dũng, 2023)[vii], Singapore.. cùng áp dụng mô hình triple helix gắn kết Nhà nước, Doanh nghiệp và Viện trường.

Theo mô hình này, Nhà nước tài trợ để các mô hình kinh doanh sáng tạo vượt qua giai đoạn sớm (giai đoạn hạt mầm) nhiều rủi ro bằng nguồn lực trực tiếp và chính sách khuyến khích các thành tố đồng hành với nỗ lực kinh doanh sáng tạo từ rất sớm. Lợi ích của nhà nước thu được là năng lực cạnh tranh kinh tế của địa phương tăng lên, việc làm mới được tạo ra và cả thu nhập cho ngân sách địa phương. Mặc dù các mô hình kinh doanh sáng tạo cần thời gian để tạo ra lợi nhuận, nhưng nguồn thu thuế từ các khoản giá trị gia tăng và thu nhập mà những mô hình này có thể tới sớm hơn rất nhiều so thời điểm ghi nhận lợi nhuận doanh nghiệp.

Khi thành phố Đà Nẵng tài trợ trực tiếp khoảng 200 triệu đồng cho một doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo xây dựng nền tảng thương mại điện tử, chỉ sau 2 năm, Đà Nẵng đã có doanh thu thuế từ doanh nghiệp này gần 6 tỷ đồng. Đây không phải thuế thu nhập của doanh nghiệp mà là phần thuế thu nhập cá nhân mà doanh nghiệp trích nộp từ nguồn thu nhập mà những người bán hàng trên nền tảng tạo ra.

Khối Viện trường (học thuật) là nguồn cung cấp giải pháp dựa trên nền tảng khoa học, công nghệ và kết quả nghiên cứu. Các nhà nghiên cứu không nhất thiết trở thành nhà sáng lập nhưng cần nuôi dưỡng tinh thần khởi nghiệp và tư duy tích cực trong hợp tác cùng giới công thương, đặc biệt trong thương mại hóa tài sản trí tuệ với các tập đoàn. Các trường đại học và cơ sở nghiên cứu là nguồn cung dồi dào nhân lực tài năng và trí thức mới cho hệ sinh thái.

Tại Thụy Sĩ, các công viên đổi mới sáng tạo gắn liền với những trường đại học hàng đầu. Công viên Đổi mới Sáng tạo Biel (thủ phủ ngành công nghiệp đồng hồ) tọa lạc ngay đối diện Đại học Khoa học Ứng dụng Bern. Đại học này cũng là một cổ đông của Công viên Đổi mới Sáng tạo Biel. Công viên Đổi mới Sáng tạo Zurich do viện công nghệ lừng danh ETH Zurich vận hành. Ở Lausanne, Công viên Đổi mới Sáng tạo EPFL nằm trong khuôn viên và thuộc sở hữu của trường bách khoa công nghệ EPFL có lịch sử hình thành từ 1853.

Khối doanh nghiệp, mà tiêu biểu là các tập đoàn công nghiệp, là những người hoàn tất công đoạn thương mại hóa. Trong nỗ lực xây dựng thịnh vượng bền vững, các thương nhân cần thay thế cố gắng hiện thực hóa lợi nhuận trong ngắn hạn bằng tư duy chiến lược và tầm nhìn dài hạn.

Cách tiếp cận hệ sinh thái trong thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo cho phép một địa phương xây dựng mô hình triple helix ngay cả khi sự hiện diện của viện trường và/hoặc tập đoàn không thực sự đầy đủ trên địa bàn. Địa phương có thể tận dụng tài nguyên bản địa và chính sách khuyến khích đầu tư, hợp tác để thu hút các tập đoàn và cơ sở nghiên cứu để khai thác thế mạnh cạnh tranh dựa trên đặc trưng kinh tế-xã hội.

Kể từ sau khi Chính phủ phê duyệt Đề án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc gia đến năm 2025” ngày 18/05/2016, các sự kiện và hoạt động – như hội nghị, hội thảo, khóa đào tạo, cuộc thi, giải thưởng – liên quan tới khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo nở rộ. Dù chất lượng ngày càng được nâng lên, nhưng do tổ chức trong những quãng thời gian ngắn so với hành trình dài phát triển của mô hình kinh doanh khởi nghiệp đổi mới sáng tạo nên các sự kiện và hoạt động chưa thực sự tạo tác động cải thiện và phát triển năng lực cho các nhà sáng lập và đội ngũ. Các chương trình hỗ trợ như ươm tạo, tăng tốc, cố vấn đồng hành.. cần thiết để duy trì nguồn cung dồi dào các mô hình kinh doanh khởi nghiệp đổi mới sáng tạo.

Tạo dựng và duy trì các chương trình hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo là công việc đầy thách thức. Với nguồn lực hạn chế, phần lớn các nhóm và doanh nghiệp khởi nghiệp không có khả năng chi trả cho các dịch vụ hỗ trợ. Thông lệ tại các hệ sinh thái phát triển trên thế giới là doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trả phí ươm tạo bằng một lượng cổ phần vốn chỉ có thể chuyển thành tiền khi doanh nghiệp nhận được vốn đầu tư trong tương lai. Nói cách khác, dịch vụ hỗ trợ cung cấp ngay lúc này còn tiền phí dịch vụ thì có thể nhận về hoặc không trong nhiều tháng hay nhiều năm sau.

Ở đây, vai trò kiến tạo và dẫn dắt của chính quyền một lần nữa thể hiện rõ ràng. Nguồn tài trợ từ ngân sách công gần như điều kiện tiên quyết cho sự ra đời của các chương trình hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Các chính phủ như Singapore, Hàn Quốc, Israel đều dành những khoản ngân sách lớn tài trợ cho các dịch vụ hỗ trợ thông qua cơ chế đối ứng vốn nhà nước và vốn tư nhân hoặc thanh toán phí dịch vụ cho các tổ chức hỗ trợ đã được thẩm định. Thụy Sĩ không dành ngân sách liên bang để thúc đẩy các dịch vụ hỗ trợ nhưng các chính quyền địa phương lại rất tích cực tài trợ như một biện pháp tăng năng lực cạnh tranh của địa phương và thu hút các mô hình kinh doanh sáng tạo về địa bàn của mình.

Năng lực cung cấp các dịch vụ hỗ trợ có thể xây dựng thông qua việc lồng ghép các dịch vụ này thành một phần của hoạt động liên quan khởi nghiệp đổi mới sáng tạo. Chẳng hạn, cung cấp dịch vụ cố vấn đồng hành (mentorship) giờ đây đã trở thành một tiêu chuẩn cho các cuộc thi khởi nghiệp bên cạnh việc đào tạo các kỹ năng cơ bản về xây dựng mô hình kinh doanh, thấu hiểu khách hàng, bán hàng, hay thuyết trình gọi vốn.

Nhiều tổ chức hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo được các địa phương và trường đại học thành lập trong những năm qua tại Việt Nam. Sự ra đời của các tổ chức này thường xuất phát từ định hướng của lãnh đạo địa phương và nhà trường với những nguồn lực (con người, cơ sở vật chất, tài chính) ban đầu. Theo đó, nhân sự vận hành tổ chức hỗ trợ, thường được lựa chọn từ đội ngũ hiện có của chính quyền và nhà trường, xây dựng kế hoạch hoạt động nhằm đạt được kết quả mục tiêu dựa trên nguồn lực được giao và có khả năng huy động. Với cách làm này, việc thành lập và tổ chức các chương trình hỗ trợ ban đầu diễn ra mau chóng. Nhưng làm sao duy trì vận hành ổn định và cải thiện chất lượng dịch vụ rất nan giải.

Câu chuyện của Công viên Đổi mới Sáng tạo Biel gợi ý cách làm khác. Là thủ phủ của ngành công nghiệp đồng hồ Thụy Sĩ, vùng Biel từng lâm vào khủng hoảng nghiêm trọng khi ngành công nghiệp đồng hồ chính xác được chế tác thủ công của Thụy Sĩ phải đối diện với áp lực cạnh tranh từ ngành đồng hồ điện tử của Nhật Bản. Chính quyền Biel lựa chọn giải pháp xây dựng năng lực đổi mới sáng tạo cho các doanh nghiệp trong vùng để những thế hệ tương lai sẽ không phải gặp lại những ngày tháng khó khăn đó nữa. Thomas Gfeller[5] một doanh nhân địa phương với nhiều năm điều hành kinh doanh và cố vấn chiến lược cho các hội đồng quản trị được lựa chọn là người sẽ xây dựng một tổ chức hỗ trợ đổi mới sáng tạo tại Biel. Thomas đã dành 6 tháng để gặp gỡ các chủ doanh nghiệp ở các quy mô khác nhau để tìm hiểu các doanh nghiệp cần gì và sẵn sàng trả tiền cho dịch vụ nào từ một tổ chức như vậy. Khi Công viên Đổi mới Sáng tạo Biel được thành lập, Thomas xác định đây sẽ nơi cung cấp dịch vụ để các doanh nghiệp có quy mô nhỏ và vừa
(i) nhanh chóng tiếp cận các tài năng công nghệ (dịch vụ tư vấn công nghệ);
(ii) chế tạo và kiểm thử các sản phẩm mẫu (dịch vụ cho thuê máy móc chế tạo và thiết bị kiểm tra công nghệ cao).

Công viên Đổi mới Sáng tạo Biel cũng có nguồn thu từ việc cung cấp địa điểm tổ chức sự kiện như hội thảo, đào tạo, trình diễn công nghệ.. Nguồn thu này tuy không đáng kể so với quy mô vốn đầu tư bỏ ra nhưng đã giúp duy trì dòng tiền ổn định trong những năm đầu vận hành và đưa Công viên trở thành điểm hội tụ của cả hệ sinh thái. Vào lúc thành lập, Thomas dự tính sau 8 năm vận hành, Công viên Đổi mới Sáng tạo Biel sẽ đạt tới điểm hòa vốn. Trên thực tế, Thomas cùng đội ngũ của mình cần tới 9 năm. Từ năm 2024, Thomas trở thành chủ tịch của Hiệp hội Các Công viên Đổi mới Sáng tạo Thụy Sĩ với 7 công viên thành viên.

Người tiên phong có thể là bất kỳ ai trong cộng đồng bản địa: một doanh nhân, một viên chức, một nhà sáng tạo, một giảng viên.. Điều quan trọng là họ có tinh thần khởi nghiệp mạnh mẽ, thể hiện ở khát khao kiến tạo giá trị tốt đẹp cho cộng đồng, sẵn sàng đối diện với thách thức và tháo vát trong giải quyết vấn đề, tận dụng nguồn lực sẵn có thông qua hợp tác. Sự khiêm nhường và chấp nhận bỏ qua lợi ích cá nhân là phẩm chất cần có nơi họ. Những người tiên phong là nhân tố tạo nên thay đổi và gắn kết những nỗ lực rời rạc. Trong mỗi giai đoạn phát triển, hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo sẽ ghi nhận sự lãnh đạo và dẫn dắt của những thế hệ người tiên phong tiếp nối nhau (Bread Feld, 2011).